انواعی از ارقام گندم یا جو در جهان وجود دارد که هر رقم متناسب با شرایط آب و هوایی مناطق مختلف در جهان می باشد و شرایط مختلف جغرافیایی سبب شده است تا ارقام مختلف گندم پدید بیاید. به طور مثال برخی ارقام گندم مقاوم به سرما و برخی دیگر مقاوم به خشکی و تنش آبی هستند که هر کدام باید در جا و منطقه خود کشت بشوند.
در ایران هم به عنوان یکی از تمدن های کهن در دنیا، از قدیم کشت گندم صورت می گرفته است و ایرانیان باستان به عنوان اصلی ترین محصول خود اقدام به کشت آن می کرده اند. با توجه به خاک های حاصلخیز و آب و هوای مناسب، ایران یکی از قطب های کشاورزی در دنیا مطرح می باشد.
در این مقاله هدف آن است که در رابطه با ادوات خاکورزی گندم مطالبی ارائه شود و ویژگی های انواع ادوات مورد استفاده و یک سری توصیه ها در رابطه با ادوات که کمتر مورد استفاده قرار می گیرند مطالبی بیان شود. لازم به ذکر است ادوات گندم و جو تفاوتی با هم ندارد و اگر بیشتر اسم گندم بیان می شود چون سطح زیر کشت آن بیشتر است ولی در مجموع، ادوات یکسانی برای خاکورزی این دو نمونه از غلات استفاده می شود.

دو نوع کشت گندم در ایران مثل تمام دنیا رایج است که شامل گندم آبی و گندم دیم می شود. نوع تأمین آب گندم تأثیر بالایی در ادوات خاکورزی مورد نیاز آن دارد. اهداف و وکاربرد ادوات در این دو نوع کشت تفاوت دارد. در کشت آبی، چون آب زیادی در دسترس است، خاکورزی عمیق تر می باشد و خاک در عمقی حدود 30 سانتی متر خرد شده و بعضا زیر و رو می شود و شامل چند مرحله استفاده از ادوات مختلف می باشد و توان و انرژی زیادی برای خاکورزی گندم آبی استفاده می شود. گندم دیم چون متکی به آب باران است حفظ رطوبت برای آن از اهمیت بالایی برخوردار است و تا جایی که می توان باید رطوبت خاک مخصوصا در زمان کاشت حفظ شود تا بذر بتواند جوانه بزند.

ادوات خاکورزی گندم آبی

ادوات خاکورزی گندم آبی به ترتیب استفاده این موارد می باشد که البته در ادامه توصیه هایی برای بهبود آنها خواهیم داشت. ترتیب ادوات خاکورزی گندم شامل گاوآهن یا چیزل برای خاکورزی اولیه، دیسک، روتیواتور و کولتیواتور برای خاکورزی ثانویه، لولر، مرزکش و فاروئر هم برای صاف کردن، شکل دهی به زمین استفاده می شود. اولین ادواتی که در خاکورزی گندم کاربرد دارد ادوا خاکورزی اولیه می باشد که زمین را شخم می زنند. ادوات مورد استفاده انواع گاوآهن ها، چیزل ها یا چیزل های مرکب می باشد. گاوآهن در حال حاضر مرسوم ترین وسیله خاکورزی در ایران می باشد که برای زیر و رو کردن خاک و خرد کردن آن تا عمق سی سانتی متری مورد استفاده قرار می گیرد. گاوآهن ها بیشترین توان کششی را بین ادوات کشاورزی نیاز دارد. گاوآهن ها برای دفن علف های هرز، از بین بردن آفات قارچی خاک و هوادهی به خاک عالی هستند ولی با توجه به برگردان کردن خاک و شدت خاکورزی که دارد، به تدریج مخصوصا در خاک های خشک، موجب فرسایش خاک می شود و ساختمان خاک را بر هم می زند. به همین دلیل به تدریج توصیه به استفاده از ادواتی به جای گاو آهن کردند که معروف ترین جایگزین آن، چیزل می باشد. چیزل خاک را زیر و رو نمی کند و کمتر بهم میزند و در نتیجه فرسایش آن کمتر می باشد. مخصوصا اگر از چیزل مرکب استفاده شود می توان دو عملیات خاکورزی ثانویه و اولیه با یکبار عبور تراکتور انجام داد و در نتیجه باز هم انرژی کمتری مصرف شده و شدت خاکورزی کمتر است. چیزل ها کارایی بالاتری نسبت به گاوآهن در خاک های خشک دارند و در نتیجه کارایی خوبی در اکثر خاک های ایران که گرم و خشک می باشد دارند. توان مصرفی چیزل کمتر است و ساختار آن طوری است که از آن می توان در زیرشکنی هم استفاده کرد و تا عمق 40 سانتی متر لایه های سخت خاک را شکست داد. البته استفاده از چیزل چه ساده و چه مرکب نکاتی که دارد که مهمترین آن استفاده در خاک خشک و سرعت بیشتر پیشروی حین استفاده از آن می باشد تا بازده مطلوب تری داشته باشد. عمق کاری آن هم نباید به طور معمول بیش از حد استفاده شود چون توان زیادی برای کشش می گیرد. عمق کاری چیزل به اندازه گاوآهن و بین 25 تا 30 سانتی متر می باشد.
بعد از خاکورزی اولیه نوبت به خاکورزی ثانویه می رسد. در خاکورزی اولیه خاک برگردانده شده و سطح تماس خاک بیشتر می شود و در نتیجه کلوخ های زیادی روی سطح برجای می ماند که سطح زمین کاملا ناهموار است. بعضا که قصد کاشت گندم بلافاصله وجود ندارد، زمین شخم زده می شود و رها شده تا جذب نزولات جوی توسط خاک بیشتر شود و در طی فصل زمستان یا پاییز افات و بیماری های آن کم شود. خاکورزی ثانویه اهداف مختلفی دارد که مهمترین آن، خرد کردن کلوخ ها و صاف کردن سطح زمین می باشد. قطعات خرد شده خاک، سطح تماس بیشتری را با بذر فراهم می کنند و تخلخل بیش از حد خاک را کم می کنند و جذب آب و مواد غذایی را برای بذرها راحت تر می کنند. دیسک های کشاورزی مهمترین ادوات خاکورزی ثانویه می باشند که از آنها برای خرد کردن کلوخ ها و صاف کردن سطح زمین استفاده می شود. دیسک ها حتی در نمونه های سنگین آن می توانند به عنوان خاکورزی اولیه هم مورد استفاده قرار بگیرند و و عملیات ثانویه را همزمان انجام دهند. ضمن اینکه دیسک های کشاورزی برای خرد کردن بقایا و ساقه های محصول قبلی و علف های هرز هم مفید می باشند. با توجه به اینکه دیسک ها ادوات گرانی در بین ماشین آلات کشاورزی می باشند یک سری ادوات جایگزین مثل گاوآهن های همدانی یا برخی کولتیواتورها، به بازار عرضه شده است که البته کارایی و کیفیت عملیات دیسک ها را ندارند. روتیواتورها هم جزء ادواتی هستند که می توانند بهع جای دیسک استفاده شوند. روتیواتورها با حرکت فعال و دورانی کلوخ ها را خرد می کنند و سطح صاف و نرمی را بر جای می گذارند. روتیواتورها در خاک با رطوبت بیشتر از حالت گاورو هم می توانند استفاده بشوند.

این ادواتی که تا الان گفته شد بیشتر به عنوان خاکورزی مرسوم و سنتی شناخته می شود و در کشت های جدیدتر همانطور که بیان شد از ادوات کمتر و عبور و مرور کمتر تراکتور استفاده می شود. توصیه می شود ادواتی به کار برده شود که خاک را کمتر بهم بزند و شدت خاکورزی کمتر باشد. در همین راستا کشت های مختلفی مثل کم خاکورزی یا بی خاکورزی مطرح می باشد که خاکورزی حداقلی یا خاکورزی نقطه ای را ترویج می دهد تا خاک پایدارتر بماند. ادواتی که در خاکورزی حفاظتی استفاده می شود شامل چیزل مرکب، خاکورز مرکب، کولتیواتور مرکب و در مجموع هر ساختار و ترکیبی از ادوات که حداقل 30 درصد بقایا را روی سطح حفظ کند و خاکورزی حداقلی را داشته باشد. در خاکورزی حفاظتی توان و انرژی کمتری برای عملیات استفاده می شود بعلاوه اینکه زمان کمتری هم برای عملیات صرف می شود.

گندم دیم

در خاکورزی گندم دیم، عملیات در عمق کم و با حداقل خاکورزی انجام می شود تا رطوبت خاک که یک عنصر حیاتی در کشت دیم می باشد حفظ شود. ادواتی که در خاکورزی کشت گندم دیم استفاده می شود مثل کولتیواتورهای مرکب، کولتیواتورهای ساده، خاکورزهای دیم و مرکب. این ادوات خاک را برگردان نمی کنند، تمام عرض کار را پوشش نمی دهند و متناسب با زمینهای سنگلاخی می باشند چون در اتصال پایه های برخی مدل های کولتیواتور از فنر استفاده می شود.
یک سری از ادوات هم که نسبتا جدید تر هستند به ادواتی گفته می شود که عملیات خاکورزی و کشت را به هم در یک مرجله انجام می دهد. بارزترین ادوات مورد استفاده برای عملیات ترکیبی، ادوات کشت مستقیم می باشند. ادوات کشت مستقیم در زمین شخم نخورده حرکت می کنند و در عمق حداقلی 10 تا 15 سانتی متری شیاری در زمین ایجاد می کنند و در همان شیار هم، بذر ریخته می شود و روی آن پاشیده می شود. این وسیله مناسب کشت های دیم یا کشت های بی خاکورزی می باشد.