وضعیت مکانیزاسیون کشاورزی در ایران و جهان

امنیت غذایی جهان و کشورهای در حال توسعه

در نیمه اول قرن بیست و یکم، جهان با چالش های متعددی برای تغذیه جمعیت رو به رشد، کاهش فقر، حفاظت از محیط زیست و رویارویی با تغییرات آب و هوایی مواجه است. این چالش ها می توانند گرسنگی و سوء تغذیه را دامن بزنند، رشد اقتصادی را کاهش دهند و همچنین منجر به بی ثباتی سیاسی و آسیب غیرقابل برگشت به محیط زیست و بقای انسان شوند. یکی از برآوردهای چند سال قبل نشان دهنده گرسنگی 795 میلیون نفر است، و از آنجایی که جمعیت جهان تا سال 2050 به بیش از 9 میلیارد نفر افزایش می یابد، پیش بینی می شود که نیاز به پاسخگویی به تقاضای روزافزون برای غذای بیشتر ضروری و واجب است. همانطور که برخی منابع پیش‌بینی می‌کنند، تقاضای جهانی غذا برای آن سال دو برابر اکنون خواهد بود. از آنجایی که رشد بهره وری در بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای پاسخگویی به تقاضای فزاینده کافی نیست، انتظار می رود مواد غذایی وارداتی در این کشورها به طور چشمگیری افزایش یابد. امروزه با وجود سرمایه گذاری قابل توجه در توسعه، ناامنی غذایی در سراسر شرق و غرب آفریقا گسترده شده است. در کشورهای جنوب صحرای آفریقا، ما شاهد افزایش واردات طی چهل سال گذشته بوده‌ایم، جایی که محصولات غذایی پاسخگوی جمعیت رو به رشد نبوده است. همچنین خاورمیانه به عنوان یکی از مناطق در حال توسعه جهان باید با بسیاری از پیامدهای ناخواسته و پیش بینی نشده مدرنیزاسیون کنار بیاید. افزایش نرخ زاد و ولد و رشد سریع جمعیت در منطقه، توجه بیشتر به شهرنشینی در بین سیاستگذاران و بی توجهی به توسعه روستایی، به دلیل مهاجرت روزافزون از روستا به شهر، گسترش بی رویه دولت ها و… از جمله این پیامدها است. توسعه کشاورزی در این حوزه برای تامین سطح رضایت بخشی از عرضه ملی برای دستیابی به امنیت غذایی و در دسترس بودن منابع غذایی داخلی کافی نبوده است. از سوی دیگر، امنیت غذایی در بسیاری از کشورهای منطقه، مانند عراق، به شدت تحت تأثیر اقتصاد مبتنی بر نفت، طی سه دهه جنگ و سیاست‌های آن قرار دارد. از ایران در شرق تا مراکش در غرب، خاورمیانه شاهد وابستگی عمیق به واردات مواد غذایی بوده است و این روند با سرعت بالایی ادامه دارد. با این حال، بهار عربی نشان داد که در دسترس بودن مواد غذایی با قیمت های مقرون به صرفه هنوز یکی از ویژگی های برجسته بسیاری از دیدگاه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در خاورمیانه است. از سوی دیگر، بحران جهانی غذا (2006-2006) بسیاری از کشورها را وادار کرده است که وابستگی خود را به واردات برای بخش قابل توجهی از مصرف مواد غذایی خود ارزیابی کنند. این کشورها محدودیت های تجاری اعمال کردند و به سمت خودکفایی حرکت کردند. با توجه به گرانی ها و نوسانات بازار جهانی در این مدت، بدیهی بود که این کشورها نگران وابستگی بیش از حد به بازارهای جهانی مواد غذایی باشند و اتخاذ چنین سیاست هایی در پیش بگیرند.

اما برعکس، برخی از سیاستگذاران معتقدند که امنیت غذایی با در نظر گرفتن مزیت نسبی در تولید محصولات کشاورزی، کاهش محدودیت‌های تجاری و تقویت و توسعه تجارت بین‌المللی مواد غذایی محقق می‌شود. یعنی تعدادی از تصمیم گیران ادعا دارند که باید در هر شرایطی با بازارهای جهانی ارتباط و تعامل داشت. این مقاله بر اساس شواهدی از ایران، سیاست هایی را برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار در کشورهای در حال توسعه ارائه می کند. این سیاست های توسعه ای مبتنی بر مکانیزاسیون کشاورزی است.
ایران دومین کشور بزرگ خاورمیانه هم از نظر وسعت و هم از نظر جمعیت است. یک چهارم جمعیت ایران در مناطق روستایی زندگی می کنند (شکل 1). و 21.2 درصد از کل جمعیت شاغل کشور در بخش کشاورزی شاغل هستند. کشاورزی با وجود درآمدهای نفتی نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد. علیرغم کاهش سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی (GDP)، این رقم در سال 2017 حدود 12 درصد برآورد شده است.

توسعه کشاورزی از دیرباز در کانون سیاست های غذایی و کشاورزی ایران قرار داشته است. اما آمارها حاکی از وابستگی عمیق امنیت غذایی به واردات است. به عنوان مثال، نسبت وابستگی واردات غلات در ایران در سال 2014، 28.7 درصد است و واردات مواد غذایی آن همچنان بالاست (شکل 3). بهره برداری از منابع آبی در ایران با بیش از 70 درصد، بالاتر از میانگین جهانی، ناکارآمد سیستم آبیاری را نشان می دهد. این در حالی است که 74 درصد از اراضی ایران یعنی حدود 120 میلیون هکتار برای کشاورزی نامناسب است. پیش بینی می شود در سال های آینده حتی برای چنین مقدار کمی از زمین های کشاورزی، آب کافی وجود نداشته باشد. این شرایط در کنار مسائل سیاسی و بین المللی و سیاست های خارجی آن، آینده کشاورزی و امنیت غذایی ایران را دشوارتر و چالش برانگیزتر می کند. در این شرایط، ایران باید چالش های کنونی را شناسایی کرده و بر آینده غذا و کشاورزی تمرکز کند.